Azerbaycan sivilizasiyanin en qedim merkezlerinden biri olmaqla zengin ve qedim tarixe malikdir. Min iller erzinde onun erazisinde dunyanin medeniyyet xezinesine daxil olmush zengin medeni irs yaradilmishdir.

Dunyada en qedim insan meskenlerinden olan Azix magarasinin,qedim dash dovrune aid bir sira insan meskenlerinin keshfi subut edir ki,Azerbaycan antropogenez zonasina daxildir,besheriyyatin ilkin beshiklerindendir. Azerbaycanda sivilizasiyanin inkishafinin esas merheleleri mueyyen edilmishdir. Eramizdan evvel III minillikde burada qebilelerin formalashmasi prosesi getmish, eramizdan evvel I minillikde ise ilk siyasi qurumlar meydana gelmishdir. Eramizdan evvel IX esrde Azerbaycan dovletchiliyi teshekkul tapir: yuksek iqtisadi ve medeni seviyyeye malik Manna charligi yaranir.Mannalilar tebiet hadiselerine, guneshe ve aya inanirdilar. Eramizdan evvel VI esrin evvelerinde Manna Midiya dovleti terefinden feth edilmishdir. Bu dovrde Zerdushtilik resmi din idi ve onunburada yayilmasinin sebebi oz-ozune yanan neft ve qaz menbelerinin movcudlugu idi. Antik dovrde Azerbaycan erazisinde musteqil dovletchiliyin berqerar olmasinda Atropatena ve Albaniya dovletleri boyuk rol oynamishdilar. Olkenin adi Atropatena chari Atropatin adi ile baglidir. Sonralar o deyishikliklere ugrayaraq "Azerbaycan" shekline dushmushdur. Atropatenada Azerbaycan xalqinin teshekkulu prosesi bashlamishdir. III-V esrde Azerbaycan dovleti mohkemlenir. Azerbaycanda xristianliq yayilmaga bashlayir, Zaqafqaziyada ilk apostol veavtokefal xristian kilselerinden hesab edilen kilseler meydana gelir,menevi ve dunyevi medeniyyetinkishaf edir. VIII esrin evvellerindeAzerbaycan erebler terefinden ishgala meruz qaldi ve Arran vilayeti adi altinda Ereb Xilafetinin terkibine daxil oldu. Islam Azerbaycanda hakim dine chevrildi. Yeni eneneler ve medeniyyet teshekkul tapdi.Orta esrlerde Azerbaycanin erazisinde dovletchilikde varislik saxlanmaqda idi: Qaraqoyunlu, Agqoyunlu, Sefeviler. Azerbaycanin esrler boyu yaratdigi medeniyyet ve edebiyyat numuneleri heyat eshqi, azadliq ve musteqillik duygulari ileashilanmishdir. Xalqimizin "Kitabi Dede-Qorqud", " Koroglu" dastanlari kimi mohteshem senet abideleri, dunya sivilizasiya tarixinde silinmeziz qoymush Nizami Gencevi, Efzeleddin Xaqani, Xetib Tebrizi, Qetran Tebrizi, Imadeddin Nesimi,Mehemmed Fuzuli kimi korifeylerinin yaradiciligi besheri ideyalarin terennumune, haqqin, edaletin, humanist ideyalarin berqerar olmasina xidmet etmishdir. Sefiyyeddin Urmevinin, Ecemi Naxchivaninin, Sultan Mehemmed Tebrizinin dunya medeniyyeti xezinesine verdikleri inciler senetseverleri indi de heyran qoyur. Xalqimizin dunyaelmine bexshetdiyi tohfelerle fexr etmeye haqqi var. Nesirreddin Tusinin, Ebulhesen Behmenyarin, Mirze Feteli Axundovun, Abbasqulu aga Bakixanovun ve diger mutefekkirlerinadlari dunya elm alemine yaxshi tanishdir. Cavanshir ve Babek kimi serkerdelerin qehremanliqlari boyukvetenperverlik mektebinechevrilmish, Vetenin butovluyu, xalqin birliyinintecessumu olmushdur. Mehemmed Cahan Pehlevanin, Qizil Arslanin, Uzun Hesenin, Shah Ismayil Xetainin ve bashqa dovlet xadimlerimizin heyat ve fealiyyeti xalqin Veten sevgisi ve dovletchilik hissini daha da inkishaf etdirmish, onu heyatin en vacib, enumde meqsedine chevirmishdir. Azerbaycani oz tesir dairesinesalmaq ugrunda bezi dovletlerin reqabeti XVIII esrde olkededaxili sabitliyin keskin shekilde pozulmasina getirib chixardi, neticede bir neche musteqil veyarimusteqil dovlet qurumlari - xanliqlar meydana geldi. XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Iran, Turkiye ve Rusiya arasindaziddiyetler guclenmeye bashlayir, Azerbaycan ugrunda muharibeler shiddetlenir. 1828-ci ilde Rusiya ile Iran arasinda imzalanmish Turkmenchay muqavilesine gore Shimali Azerbaycan Rusiyanin, Cenubi Azerbaycan ise Iranin terkibine daxil olur. XX esrde Azerbaycanda faydali qazintilarinchixarilmasi ve emal edilmesi ile bagli senayenin muxtelif saheleri intensiv shekilde inkishaf edir. Esrin evvelinde dunya neftinin yaridan choxunu ve Rusiya neftinin 95 faizini vermekle Baki dunyanin neft merkezlerinden birine chevrilmishdi. Medeni heyatda canlanma hiss edilirdi. Elmin muxtelif saheleri inkishaf etmeye, qezet ve jurnallar chap olunmaga bashladi. Siyasi cemiyyetlerin, teshkilatlarin, partiyalarin yaradilmasi demokratik ideyalarin inkishafina, azadliq mubarizesinin yukselishine zemin yaradirdi. 1917-ci ilde Rusiyada monarxiyaninsuqutu eyaletlerde azadliq herekatlarinin inkishafinaelverishli sheraityaratdi. 1918-ci il mayin 28-de Azerbaycan oz dovlet musteqilliyini berpa etdi ve Memmed Emin Resulzadenin bashchiligi altinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti elan edildi. 23 ay yashadiqdan sonra bu respublika 1920-ci il aprelin 28-de XI rus ordusunun Bakiya daxilolmasi ile suqut etdi. 1922-ci il dekabr ayindan Azerbaycan dovlet atributlarina malik- konstitusiyali, bayraqli, himn ve gerbli muttefiq respublika kimi SSRI-nin terkibine daxil edildi. Xalqin uzun suren azadliq herekatlari ve SSRI-nin dagilmasi neticesinde 1991-ci il oktyabrin 18-de Azerbaycanin dovlet musteqilliyi berpa edildi.
Hal-hazirda musteqil Azerbaycan Respublikasi her cehetden boyuk potensiala malik ve yuksek inkishafa qadir bir olkedir.

AZƏRBAYCAN

  CƏNUBİ AZƏRBAYCAN